Για την κοινωνική αλληλεπίδραση είναι σημαντικό να αναγνωρίζουμε τις σκέψεις και τα συναισθήματα των άλλων ανθρώπων και τις αιτίες τους. Αυτή η ικανότητα βοηθά στην καλύτερη κατανόηση των άλλων ανθρώπων και της συμπεριφοράς τους, στη δημιουργία κοινωνικών επαφών και στην εξεύρεση τρόπων αντιμετώπισης στην περίπτωση συγκρούσεων. Τα παιδιά πρέπει πρώτα να αναπτύξουν αυτές τις δεξιότητες. Οι γονείς, οι παππούδες και οι γιαγιάδες και άλλοι φροντιστές μπορούν να υποστηρίξουν τα παιδιά σε αυτή τη διαδικασία σε καθημερινές συζητήσεις αλλά και μέσω παιχνιδιού.
Τι είναι η «Θεωρία του Νου» και τι σχέση έχει με την κατανόηση του νου;
Πόσο ωραίο θα ήταν αν μερικές φορές μπορούσαμε να δούμε τι συμβαίνει μέσα στο κεφάλι των άλλων ανθρώπων! Αν κατανοούσαμε τι αισθάνονται, τι σκέφτονται και τι γνωρίζουν οι άλλοι άνθρωποι, θα μπορούσαμε να προσαρμόσουμε τη συμπεριφορά μας ανάλογα. Όταν μπορούμε να αναγνωρίσουμε τους λόγους για τους οποίους κάποιος είναι λυπημένος, ενθουσιασμένος ή θυμωμένος, τότε μπορούμε να σκεφτούμε και να προτείνουμε μία καλή λύση και να βοηθήσουμε στην αντιμετώπιση, για παράδειγμα, μιας σύγκρουσης ή αντιπαλότητας.
Ενώ δεν έχουμε άμεση πρόσβαση στον εσωτερικό κόσμο των άλλων ανθρώπων, ευτυχώς όλοι μπορούμε να ‘διαβάσουμε’ λίγο το νου!
Για παράδειγμα, μπορούμε να αναγνωρίσουμε τα συναισθήματα των ανθρώπων από την έκφραση του προσώπου τους ή τη στάση του σώματός τους και να μιλήσουμε γι’ αυτά με λέξεις ή νοήματα. Μπορούμε να σκεφτούμε τις αιτίες των συναισθημάτων. Αναγνωρίζουμε επίσης, ότι οι άλλοι άνθρωποι έχουν διαφορετικές πεποιθήσεις από εμάς, επειδή έχουν διαφορετική από εμάς πρόσβαση σε πληροφορίες.
Αυτή η ικανότητα να διακρίνουμε μεταξύ του δικού μας εσωτερικού κόσμου και του εσωτερικού κόσμου των άλλων ανθρώπων και να κάνουμε υποθέσεις για τις σκέψεις και τα συναισθήματα των άλλων είναι κάτι που χρησιμοποιούμε καθημερινά – συνειδητά ή ασυνείδητα – στην επαφή μας με τους συνανθρώπους μας.
Η επιστήμη ονομάζει αυτή την ικανότητα «Θεωρία του Νου». Περιλαμβάνει επίσης την ικανότητα του κάθε ανθρώπου να αναγνωρίζει και να κατανοεί τα δικά του συναισθήματα και τα συναισθήματα των άλλων («Κατανόηση Συναισθημάτων»).
Τα παιδιά, συνήθως, αναπτύσσουν τη Θεωρίας του Νου στην προσχολική και τη σχολική ηλικία. Τα παιδιά που κατανοούν το νου μπορούν να:
- αναγνωρίζουν και να ονομάζουν τα συναισθήματα των άλλων (από την ηλικία των 3-4 ετών).
- αναγνωρίζουν τις εξωτερικές αιτίες των συναισθημάτων (από την ηλικία των 3-4 ετών).
- καταλάβουν ότι οι αναμνήσεις μπορούν να προκαλέσουν συναισθήματα (από την ηλικία των 3-6 ετών).
- κατανοήσουν ότι οι επιθυμίες μπορούν να πυροδοτήσουν συναισθήματα και να αναγνωρίσουν ότι διαφορετικοί άνθρωποι μπορούν να έχουν διαφορετικές επιθυμίες (από την ηλικία των 3-5 ετών).
- κατανοήσουν ότι οι άνθρωποι έχουν διαφορετικά επίπεδα γνώσης και επομένως μπορεί να έχουν διαφορετικές – και ίσως μερικές φορές λάθος – πεποιθήσεις (από 4-6 ετών).
- κατανοήσουν ότι οι άνθρωποι μπορούν να κρύψουν τα πραγματικά τους συναισθήματα (από 4-6 ετών).
- χρησιμοποιούν στρατηγικές για τον έλεγχο των δικών τους συναισθημάτων (από 6-8 ετών).
- κατανοούν ότι οι άνθρωποι μπορούν να έχουν δύο ή περισσότερα συναισθήματα ταυτόχρονα σε μια κατάσταση, δηλαδή ανάμεικτα συναισθήματα (από την ηλικία των 8 ετών).
- αναγνωρίζουν ότι οι ηθικές αξίες και προσδοκίες μπορούν να επηρεάσουν τα συναισθήματα (από την ηλικία των 8 ετών).
Τα παιδιά αναπτύσσουν αυτές τις δεξιότητες με διαφορετικούς ρυθμούς. Η βάση για την απόκτηση της Θεωρίας του Νου είναι η ανταλλαγή και η αλληλεπίδραση με άλλους ανθρώπους. Επομένως, είναι ιδιαίτερα σημαντικό τα παιδιά και οι συνάνθρωποί τους να έχουν μια κοινή γλώσσα.
Τα κωφά και βαρήκοα παιδιά τείνουν να αναπτύσσουν πιο αργά τις δεξιότητες της Θεωρίας του Νου. Ένας λόγος είναι ότι μαθαίνουν προφορική ή/και νοηματική γλώσσα με καθυστέρηση και έχουν λιγότερες ευκαιρίες να επικοινωνούν με άλλα πρόσωπα στο περιβάλλον τους. Είναι συνεπώς λογικό να τα υποστηρίζουμε σε αυτή τη διαδικασία στο σχολείο και επίσης στο σπίτι στην καθημερινή ζωή.
Πώς μπορώ να καταλάβω τι μπορεί να κάνει ήδη το παιδί μου;
Μιλώντας με το παιδί σας και παρατηρώντας τη συμπεριφορά του/της στην καθημερινή ζωή, μπορείτε να πάρετε μια ιδέα για το τι μπορεί ήδη να κάνει το παιδί σας. Θα σας δώσουμε ένα παράδειγμα εδώ:
“Το διαγώνισμα των μαθηματικών”
Μπορούμε να παρατηρήσουμε αυτές τις δεξιότητες της Θεωρίας του Νου στον Μάρκο:
Ο Μάρκος αναγνωρίζει τα συναισθήματα του Κώστα και μπορεί να τα ονομάσει. Αναγνωρίζει επίσης τις αιτίες που προκαλούν τα συναισθήματα του Κώστα.
Ο Μάρκος καταλαβαίνει ότι ο ίδιος μπορεί να έχει ανάμεικτα συναισθήματα.
Κρύβει σκόπιμα τη χαρά του λαμβάνοντας υπόψη τα συναισθήματα του Κώστα. Έχει, λοιπόν, στρατηγικές για να ελέγξει τα δικά του συναισθήματα και να προσαρμόσει τη συμπεριφορά του στα συναισθήματα του φίλου του.
Ο Μάρκος κατανοεί ότι ο Κώστας προτιμάει να κρύψει τα συναισθήματα του από τα άλλα παιδιά. Γι’ αυτό δεν αντιδρά σε ό,τι λέει ο Κώστας.
Πώς μπορώ να ενισχύσω τη Θεωρία του Νου του παιδιού μου στο σπίτι;
Τα καλά νέα είναι ότι η κατανόηση του νου μπορεί να καλλιεργηθεί!
Γιατί δεν ρωτάτε τους δασκάλους του παιδιού σας εάν καλλιεργούν την κατανόηση του νου στο νηπιαγωγείο ή στο σχολείο; Το εκπαιδευτικό μας πρόγραμμα ΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ ΣΚΕΨΗΣ, το οποίο μπορείτε να βρείτε σε αυτήν την ιστοσελίδα, υποστηρίζει τους εκπαιδευτικούς σε αυτό. Τους παρέχει ασκήσεις και υλικά που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην τάξη, σε μικρές ομάδες ή στο πλαίσιο ατομικής υποστήριξης.
Μπορείτε κι εσείς να κάνετε κάτι στο σπίτι – και εντελώς παρεμπιπτόντως:
Μιλήστε/νοηματίστε στο παιδί σας στην καθημερινή ζωή για τα συναισθήματα και τις σκέψεις.
Πείτε στο παιδί σας πώς νιώθετε και τι σκέφτεστε:
«Θέλω τόσο πολύ να κερδίσει η ποδοσφαιρική μας ομάδα σήμερα!»
«Είμαι τόσο χαρούμενος που βοήθησες να στρωθεί το τραπέζι».
«Στεναχωρήθηκα που ξέχασα να αγοράσω τις ντομάτες όταν πήγα για ψώνια!»
«Ανυπομονώ πραγματικά για τις διακοπές μας. Αλλά, ταυτόχρονα, αγχώνομαι να μαζέψω όλες τις βαλίτσες.»
Δείξτε στο παιδί σας πώς αντιμετωπίζετε τα συναισθήματα και τις σκέψεις σας.
«Είμαι τόσο θυμωμένη αυτή τη στιγμή! Θέλω να μείνω λίγο μόνη μου να πιώ ένα τσάι για να ηρεμήσω».
«Είμαι χαρούμενος που σε έχω. Δώσε μου μια αγκαλιά.»
«Φοβάμαι να πηδήξω από τον απότομο βράχο μέσα στη θάλασσα. Προτιμώ να μπω στη θάλασσα από την παραλία.»
Αναφερθείτε στα συναισθήματά του, έτσι ώστε το παιδί σας να μπορεί να τα αναγνωρίσει και να τα κατανοήσει καλύτερα.
«Νομίζω ότι αγχώνεσαι με το αυριανό διαγώνισμα. Έχω δίκιο;»
«Ξέρω πόσο σου αρέσει αυτή η ιστορία. Έλα, θα σου τη διαβάσω.»
«Μήπως είσαι λυπημένος; Είναι επειδή τσακώθηκες με τον φίλο σου;»
«Μπορώ να δω από την έκφραση του προσώπου σου ότι είσαι θυμωμένος. Έλα, ας το συζητήσουμε.»
Εξηγήστε στο παιδί σας πιθανές αιτίες που πυροδοτούν τα συναισθήματα.
«Καταλαβαίνω ότι είσαι απογοητευμένος. Ανυπομονούσα κι εγώ να πάω στην παιδική χαρά και τώρα βρέχει.»
«Είναι ωραίο που είσαι τόσο χαρούμενος με το δώρο που πήρες».
«Είναι κατανοητό ότι είσαι ενθουσιασμένος πριν από τις εξετάσεις. Μπορείς να τα καταφέρεις!»
Αποδεχτείτε όλα τα συναισθήματα του παιδιού σας - κάθε συναίσθημα είναι σημαντικό για την ανάπτυξη του παιδιού σας.
«Δεν πειράζει που είσαι θυμωμένος. (Κι εγώ θα ήμουν θυμωμένη στη θέση σου.»
«Είσαι πολύ αναστατωμένος αυτή τη στιγμή! Έλα να καθίσουμε πρώτα;»
Δώστε χρόνο στο παιδί σας και συμπαρασταθείτε του.
«Θα ήθελες να σε πάρω στην αγκαλιά μου; Κλάψε όσο θέλεις. Είμαι εδώ για σένα.»
«Πάρε τον χρόνο σου! Πήγαινε στο δωμάτιο σου και ξέσπασε. Αν θέλεις να μιλήσουμε, είμαι εδώ.»
«Μήπως θα ήθελες να πας σε έναν φίλο σου και να μιλήσετε/νοηματίσετε για το πώς νιώθεις;»
Εκμεταλλευτείτε το διαφημιστικό διάλειμμα ενώ παρακολουθείτε τηλεόραση και μιλήστε στο παιδί σας για τον εσωτερικό κόσμο των χαρακτήρων.
«Πώς νομίζεις ότι τα πάει τώρα;»
«Γιατί νομίζεις ότι … συμπεριφέρθηκε έτσι;»
«Θα αντιδρούσατε με τον ίδιο τρόπο όπως …;»
«Τι νομίζεις ότι εύχεται…;»
«Είμαι περίεργος να μάθω τι θα συμβεί στη συνέχεια. Τι πιστεύεις;»
Όταν το παιδί γυρίσει από το σχολείο, ρωτήστε το πώς πέρασε και πώς νιώθει γι’ αυτό.
«Πώς ήταν το σχολείο?»
«Ποιο ήταν το καλύτερο πράγμα που βίωσες σήμερα;»
«Σε ποιο μάθημα διασκεδάσατε περισσότερο σήμερα;»
«Γιατί νομίζεις ότι τσακώθηκες;»
Χρησιμοποιήστε ποικίλα γλωσσικά ερεθίσματα ώστε το παιδί σας να μάθει νέο λεξιλόγιο.
Χρησιμοποιήστε διαφορετικές εκφράσεις για τα συναισθήματα - υπάρχουν πολλές περισσότερες λέξεις και χειρονομίες από ό, τι απλά "καλό" και "κακό".
«Πρέπει να είσαι χαρούμενος/υπερήφανος/ανακουφισμένος που έχεις βελτιωθεί τόσο πολύ στα αγγλικά, έτσι δεν είναι;»
«Είμαι ενθουσιασμένος/έκπληκτος με το πόσο θαρραλέος ήσουν σήμερα!»
«Ήταν πολύ δίκαιο/τίμιο/ειλικρινές εκ μέρους σου να δώσεις πίσω το πορτοφόλι που βρήκες.»
«Είσαι τόσο σκεπτικός/αφηρημένος/ονειροπόλος σήμερα! Σε απασχολεί κάτι;»
«Είμαι ευγνώμων που έχω ένα τόσο ζεστό/ευγενικό/εξυπηρετικό παιδί σαν εσένα!»
«Είσαι ευχαριστημένος/ικανοποιημένος με τη φωτογραφία σου;»
«Δεν υπάρχει τίποτα για να ντρέπεσαι/δεν χρειάζεται να ντρέπεσαι, είναι απολύτως φυσιολογικό».
Εάν στην επικοινωνία σας με το παιδί χρησιμοποιείτε πολλές γλώσσες, μιλήστε του για συναισθήματα και σκέψεις σε όλες τις γλώσσες.
Μπορείτε να βρείτε χρήσιμο λεξιλόγιο στη νοηματική γλώσσα εδώ.
Πολλά παιχνίδι και βιβλία προσφέρονται για συζήτηση γύρω από τον εσωτερικό κόσμο των άλλων ανθρώπων:
Παίξτε παιχνίδια ρόλων με το παιδί σας, συζητώντας τις επιθυμίες, τις γνώσεις και τα συναισθήματα των διαφορετικών χαρακτήρων.
Παιχνίδι ρόλων π.χ. με κούκλες/ λούτρινα ζώα:
«Ξέρεις τι θέλω για τα γενέθλιά μου;»
«Όχι! Τι;»
«Ένα πάρτι με όλους τους φίλους μου!»
«Γιατί αυτό;»
«Γιατί θα ήταν πολύ διασκεδαστικό να γιορτάσω και να παίξω με όλους. Αυτό θα ήταν πολύ ωραίο.»
«Κατάλαβα! Ναι, θα ήταν ωραίο. Θα τρώγαμε την τούρτα και θα παίζαμε κρυφτό.»
«Ξέρω που μπορούμε να βρούμε γλυκά! Έλα μαζί μου!»
«Αλλά δεν επιτρέπεται να πάρουμε γλυκά από εκεί, λέει η μαμά.»
«Ποιος νοιάζεται; Η μαμά δεν θα το προσέξει καν.»
«Αλλά αν καταλάβει ότι ανοίξαμε το κουτί των γλυκών, θα υπάρξει πρόβλημα!»
«Το κάνουμε κρυφά! Με αυτόν τον τρόπο δε θα καταλάβει ότι τρώγαμε γλυκά!»
Διαβάστε βιβλία, κόμικς κ.λπ. με το παιδί σας και συζητήστε μαζί τα συναισθήματα και τις σκέψεις των χαρακτήρων.
«Τι νομίζεις … φοβάσαι;»
«Γιατί … φοβάσαι τόσο πολύ;»
«Τι θα μπορούσε να κάνει … για να τον/την τρομάξει τόσο;»
«Νομίζω ότι η ιστορία είναι πραγματικά συναρπαστική. Σας αρέσει;»
«Πιστεύεις ότι ο καλύτερός σου φίλος … θα ήθελε αυτό το βιβλίο για δώρο γενεθλίων;»
Μπορείτε να βρείτε μια λίστα με προτάσεις για βιβλία και επιτραπέζια παιχνίδια, καθώς και περαιτέρω ιδέες για εξάσκηση εδώ.
Αυτό το κείμενο δημιουργήθηκε σε συνεργασία με φοιτητές από το Πανεπιστήμιο Humboldt του Βερολίνου. Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τις Violeta Blahusch, Sebastian Fitting, Rebekka Kreisel, Hannah Irene Riesenberg και Shary Teichert.